– प्रमोद भट्टराई
वास्तुशास्त्रं ज्योतिषशास्त्रं च व्यक्तिस्य जीवने महत्त्वपूर्णं स्थानं धारयन्ति । वास्तु ज्योतिषयोः स्वकीयं विशेषं महत्त्वं नियमाः च सन्ति । येषां पालनेन जनाः बहुविधसमस्याः परिहर्तुं शक्नुवन्ति। अपि च शास्त्रद्वये जीवने आगच्छन्तीनां समस्यानां निवृत्त्यर्थं केचन उपायाः सन्ति ।
वास्तुशास्त्रं हिन्दुव्यवस्थायाः प्राचीनतमं विज्ञानम् अस्ति । वास्तुशास्त्रे दिशायाः महत्त्वं वर्तते। वास्तुशास्त्रं गृहाणां भवनानां वा मन्दिराणां निर्माणस्य प्राचीन विज्ञानम् अस्ति । यत् वयं आङ्ग्लभाषायां वास्तुकला इति जानीमः। वास्तुशास्त्रम् अपि अस्माकं दैनन्दिनजीवने प्रयुक्तानि वस्तूनि कथं स्थापयितव्यानि इति कथयति । वस्तुशब्दात् वास्तु निर्मितः । भवनस्य वा गृहस्य वा निर्माणे, परिकल्पने च वास्तुसिद्धान्तानां अनुसरणं भवति चेत् सौभाग्यं समृद्धिः च आगमिष्यति इति विश्वासः अस्ति ।
ज्योतिषशास्त्रं सूर्यस्य, ग्रहाणां, कालस्य च विषये सूचनां ददाति विज्ञानम् । अस्मिन् मुख्यतया ग्रह– नक्षत्र– रूप– सञ्चार– कक्षा– काल– ग्रहण– स्थान– आदि– सम्बद्धानां घटनानां चित्रणं कृत्वा शुभ–अशुभ–परिणामानां निर्धारणं भवति ।ज्योतिषशास्त्रं वेदङ्गं, वास्तुशास्त्रं तु अथर्ववेदस्य उपवेदस्य स्थानपत्यवेदाधारितम् अस्ति । ज्योतिषशास्त्रं प्रत्यक्षतया व्यक्तिस्य कुण्डलीतः अध्ययनं करोति, वास्तु अपि भवनस्य संरचनायाः व्यक्तिस्य जीवने प्रभावस्य अध्ययनं करोति । ज्योतिषशास्त्रस्य वास्तुशास्त्रस्य च मुख्यः अन्तरः अस्ति यत् ज्योतिषशास्त्रे आकाशीयपिण्डानां व्याख्यानं मनुष्येषु तेषां प्रभावः च भवति, यदा तु वास्तुशास्त्रे संतुलनं सामञ्जस्यं च आनेतुं भवनानां गृहाणां च परिकल्पनानिर्माणं च केन्द्रितं भवति ।
वास्तुशास्त्रं ज्योतिषशास्त्रं च प्राचीनकाले विकसितं विज्ञानम् अस्ति । ज्योतिषशास्त्रं वास्तुशास्त्रं च न केवलं परस्परं पूरकं, अपितु तयोः मध्ये गहनः सम्बन्धः अपि अस्ति । वस्तुतः ’वास्तुशास्त्रम्’ ज्योतिषशास्त्रस्य विकसितः भागः अस्ति । वास्तु, ज्योतिषशास्त्रं च मनुष्येषु सृष्टेः प्रभावस्य अध्ययनं कुर्वन्ति ।
